ТАРЫХЫЙ МАТЕРИАЛИЗМ

ТАРЫХЫЙ МАТЕРИАЛИЗМ — марксизмдин социалдык-философиялык теориясы. 20-к-дын ортосунан тартып К. Маркс, Ф. Энгельс, К. Каутский, Г. В. Плеханов, В. И. Ленин, А. Лабриола, А. Грамши ж. б. тарабынан иштелип чыккан. Т. м. коом ж-а анын тарыхы тууралуу бүтүндөй бир окуунун синоними болуп саналат: анткени анда коом тууралуу философиялык билимдердин дээрлик бардык компоненттери камтылган. Т. м-дин негизги идеясы материалдык өндүрүштүн коомдун өнүгү-шүндөгү аныктоочу ролу тууралуу мыйзамында чагылдырылган. Анын негизги мазмунун адамзат тарыхын жалпы ж-а маңыздуу чагылдырган коомдук-экономикалык формациялардын концепциясы түзөт. Т. м-дин теориясында төмөнкүдөй үч өңүттү айырмалоого болот: 1) коомдун өнүгүшү табигый-тарыхый процесс болуп саналат, б. а. объективдүү мыйзамдар боюнча жүрөт; 2) тарых адамдардын ишмердүүлүгүнүн натыйжасы болуп саналат ж-а тарыхтын субъективдүү факторлору болуп саналган эл массалары м-н инсандардын тарыхый ролунан, таптык күрөштөн, революциялардан, партиялардын ж-а башка коомдук уюмдардын ишмердигинен көрүнөт; 3) коомдук прогресстин корутундусу болуп ченем, адамдын инсан катары өнүгүүсүнүн толук кандуулугу саналат. Т. м-дин өнүгүшү (бул термин 1890-жылы гана пайда болгон, ага чейин аны тарыхты материалисттик түшүнүү деп аташкан) анын негиздөөчүлөрү тарабынан начар ж-а өтө начар изилденген проблемалардын багыты б-ча жүргөн. Сөз саясий-укуктук, руханий-идеологиялык факторлордун, социалдык психологиянын, о. эле адам, анын маңызы, коомдон алган орду, анын эркиндиги, тагдыры, инсан катары калыптануусунун мыйзам ченемдүүлүктөрү тууралуу окуулардын коомго тийгизген активдүү тескери таасири тууралуу болуп жатат. Бүгүнкү күндө тарыхый материализм социалдык философиянын негизги багыттарынын бири. Ушундай сапатта ал неомарксизм, илимий-техникалык детерминизм, социалдык позитивизм ж-а диний социософия м-н катар жашоо укугуна ээ.