Интонация жана тыныш белгилери

Адам баласы өзүнүн ой-пикирин, чындыкка болгон ар түрдүү мамилесин башка

бирөөлөргө оозеки сүйлөө аркылуу да билдирери белгилүү. Сүйлөөдө сүйлөмдөрдүн

синтаксистик жактан уюшулуш жолдору оозеки жана жазма тилде, негизинен, бирдей.

Бирок айрым бир белгилери жагынан алар бири-биринен айырмаланат: оозеки сүйлөөдө

жазма тилге караганда сүйлөмдөгү сөздөрдүн орун тартиби эркинирээк болот; сүйлөм

түзүлүшү жөнөкөй, кыска келет. Айтылуучу ойду, ар түрдүү ички сезимди толук жана

так билдирүүгө жардам берүүчү көмөкчү каражаттар да кептин бул эки түрүндө ар

башка: эгерде жазылган текстин маанисине туура түшүнүүдө пунктуация орчундуу

ролду ойносо, оозеки тилде анын ажырагыс элементи болгон интонация өтө чоң ролду

ойнойт. Интонация айтылып жаткан ой-пикирге ачык, так, туура түшүнүүгө жардам

берүүчү оозеки тилдин кошумча каражаты болуп эсептелет. Эгерде оозеки сүйлөө

тиешелүү интонация менен жабдылбаса айтылуучу ой жеткиликтүү берилбей калат.

Аирым турган жөнөкөй сүйлөмдөрдү же сүйлөм мүчөлөрүн бири-биринен кыска тыным

менен чектебестен, куюлуштуруп айта берсек, айтылуучу ой түшүнүксүз жана

чаржайыт болуп калат.

Оозеки сүйлөөдө интонация 1) сүйлөмдү уюштурган синтаксистик элементтердин

грамматикалык биримдүүлүгүн бекемдейт; 2) сүйлөм ичиндеги сөздөрдү синтагмаларга

(сөз айкашына, сөздөрдүн тобуна) ажыратат; мындай учурда ар бир синтагманын

башталышында жана аякталышында үн жогорулап же төмөндөп, синтагмалардын

аралыгында тыным болот; 3) баяндоочтук маанини берет: Ырдаган артист; 4)

сүйлөмдөгү ар түрдүү кошумча маанилерди туюндурат.

Алсак, айрым учурда сүйлөмдүн кандай мааниде экендиги жалаң гана интонациянын

жардамы менен белгилүү болот. Бул өзгөчө синтаксистик түзүлүшү жагынан жай

сүйлөмдөн айырмаланбаган илептүү, суроолуу сүйлөмдөр үчүн мүнөздүү.

Мисалы: Чагылган түштү. Чагылган түштү! Чагылган түштү? Бирдей түзүлүштөгү

бул сүйлөмдөрдүн жай, суроолуу же илептүү сүйлөм экендиги оозеки сүйлөөдө

тиешелүү интонация аркылуу гана белгилүү болот; жазма тилде бул сүйлөмдөрдүн

аягына коюлган тыныш белгилеринен белгилүү болуп турат.

Курамында сурама ат атооч катышкан сүйлөмдөр, негизинен, суроо маанисин

билдирери белгилүү. Бирок ошондой эле түзүлүштөгү айрым сүйлөмдөр кээде

эмоциялык маанини билдирип калат. Андай сүйлөмдөрдүн суроо же күчтүү сезимдик

мааниде экендиги оозеки сүйлөөдө интонациянын гана жардамы аркылуу белгиленет.

Салыштырыңыз: Сага эмне болду, курбум? (М. Аб.) Эмне үчүн мынча кечикти! (М. Аб )

Экинчи сүйлөмдө суроо мааниси жок, адамдын ички сезимин, бушайман болгондугун

билдирип турат.

Кээде оозеки тилдеги интонация менен жазма тилдеги тыныш белгилери бири-бирине

туура келип калат. унун себеби интонация да, тыныш белгилери да сүилөмдү маани

жагынан байланыштуу бөлүкчөлөргө ажыратып, белгилүү бир учурда сүйлөмдөгү

бирдей эле маанилик өзгөчөлүктөрүн билдирип калышында

Мисалы, оозеки тилдеги суроо интонациясына жазма тилде суроо белгиси туура келет:

−  Кедей тобунун мүчөлөрү, барсыңарбы? (Т.С.)

−  Байдамтал суусун уктуңуз беле? (Ч.А.)

−  Жылкылар кайда кышташат? (Н.Б.)

Кубануу, таң калуу, кээде буйруу ж.б. өңдүү эмоциялык сезимдерге илеп белгиси туура

келет: Бах! Баракелде, элдин күчүнө! Бах – х! Жайдын кечки жели кандай үлпүлдөк!

Кандай жумшак! Кандай салкын! (Т.С.) Уулум, атаңдын айткан сөздөрүн ук! (К.Б.)

Мага ишенип, кеңеш сураганыңа ырахмат! (Т.С.) Жашасын темир булчуң жумушчулар!

(Т.С.)

Байламтасыз тең байланыштагы татаал сүйлөмдүн тутумундагы биринчи жөнөкөй

сүйлөм жалпылаш ан мааниде болуп, андан кийинки сүйлөм же сөз тизмектери анын

маанисин ачып, чечмелеп, тактап турса, оозеки сүйлөөдө биринчи сүйлөмдөн кийин

эскертүү маанисиндеги тыным болот, жазууда ал тыным болгон жерге кош чекит

коюлат. Мындай учурдагы оозеки сүйлөөдөгү тыным менен жазма тилдеги кош

чекиттин милдети өзүнөн кийин биринчи сүйлөмдүн маанисин ачып, чечмелеп

түшүндүрө турган экинчи бир сүйлөм айтыларын эскертип туруу болуп эсептелет.

Мисалы: Эмесе иш мындай болсун: байбичелерден бир киши, карыялардан бир киши

бригадир болуп шайлансын. (К.Б.) Бирок биз өзүбүз аз элбиз: Бектемир агайдын үй ичи,

анан мен…(Ч.А.) Бирдиктүү дүйнөлүк океан төмөнкү бөлүктөргө бөлүнөт: Тынч океан,

Атлантика океаны, Индия океаны, Түндүк муз океаны. («Физикалык география» окуу

китеби).

Бир өңчөй мүчөлөрдүн арасындагы санак интонацияларга үтүр туура келет: Алым,

Анархан, Дарыяхандар шаардан бүгүн чыгып кетүүгө тийиш. (К.Ж.) Күлүктөрдү чаба

турган жаш балдар баштарына кызыл, көк, ак жоолук буунушкан. (К.Осм.)

Обочолонгон түшүндүрмө мүчөлөрдөн мурун жана кийин келген тынымга жазууда

алардын эки жагынан коюлган үтүр белгилери туура келет: Биз, малчылар, андай

адатты жакшы көрбөйбүз. (А.У.) Алыстан, кырман жактан, түшкү тамак мезгили

болгонун билгизип, коңгуроо кагылды. (К.Б.) Жумаш, мектептин директору, биринчи

чейректин жыйынтыгы боюнча доклад жасады.

Бирок, жогоркудай фактыларга таянып эле, интонация менен тыныш белгилери дайыма

бири-бирине дал келет экен, ошондуктан оозеки сүйлөөдөгү интонация жазууда тыныш

белгилерин туура коюунун бирден-бир негизи боло алат деген жыйынтыкка келе

калууга болбойт. Интонация менен тыныш белгилеринин бири-бирине туура келиши

тилибизде өтө эле аз учурайт. Көпчүлүк учурда оозеки сүйлөөдө ар түрдүү интонацияга,

тынымга жазма тилдеги тыныш белгилери туура келе бербейт.

Мисалы, оозеки тилдеги бардык эле тыным тыныш белгилери менен белгилене

бербейт: 1945-жылдын 9 майында /биздин баатыр эл / германдык фашизмди биротоло

талкалады. Ошондон бери биздин элибиз/9майды/ар жыл сайын /жеңиш күнү

катарында /салтанаттуу белгилейт. (С.К.»)

Бул сүйлөмдөгү алты тынымдын бирөөнү да тыныш белгиси менен белгилөөгө болбойт.

Ушундай эле, оозеки тилде ээнин тобу менен баяндоочтун тобунун ортосунда айрым

учурларда тыным болот, бирок ал тыныш белгиси менен белгиленбейт: «Биздин

замандын кишилери» романы /кыргыз адабиятында биринчилерден болуп мамлекеттик

сыйлыкка татыктуу болгон. Ичи ачыша түшкөн Динар/ эки колун тең көтөрдү. (Т.С.).

Мындай кыялдар /Анархан менен Дарыяханда да жок эмес эле. (К.Ж.). Анын бардык

максаты /курбусу менен тезирээк көрүшүү эле. (Н.Б.)

Эгерде тыным болгон бардык жерлерге тыныш белгилерин коё берсек, анда маани жана

грамматикалык жактан өз ара байланышта турган синтаксистик бирдиктер

бири-биринен ажырап, бөлүнүп калар эле.

Ошондой эле, жазма тилде коюлган айрым тыныш белгилерине ар дайым эле оозеки

тилдеги тыным туура келе бербейт. Мисалы, каратма сөз сүйлөм ортосуна келсе,

жазууда эки жагынан үтүр коюлат, айтууда тыным каратма сөздөн кийинки үтүргө гана

туура келип, мурунку үтүргө туура келбейт:

— Рахмат сага, Толгонай, /ушундай катаал күндөрдө эл-журтка баш болуп жүрөсүң.

(Ч.А.) Кана, Султанмурат, /класстагы балдардын ирдүүсү эле сен окшойсуң… (Ч.А.)

Коркпо, Жамийла./алыс жолдон, сенин жолуң таалай жолу, андан күмөн санаба. (Ч.А.)

Ушинтип, оозеки тилдеги интонация да, жазма тилдеги тыныш белгилери да сүйлөмдү

байланыштуу бөлүкчөлөргө бөлүп, белгилүү бир учурда бирдей эле маанилик

катышты жана майда маанилик өзгөчөлүктөрдү (оттенкаларды) билдирип, бирдей

милдетти аткарышканы менен, ал экөө ар дайым эле бири-бирине дал келе беришпейт.

Оозеки тилдеги интонация, жазма тилдеги тыныш белгилерине караганда, өтө бай жана

ар түркүн келет. Ошол себептүү тыныш белгилери сүйлөөдөгү интонациялык бардык

өзгөчөлүктөрдү толук чагылдыра албайт. Оозеки тилде ар түрдүү тынымдар, үндүн

(тондун) жогорулашы, төмөндөшү; сүйлөө темпинин ылдамдашы, акырындашы; үн

кубулушунун (тембринин) өзгөрүшү ж.б. болот. Бул каражаттар айтылып жаткан ойго

мүнөздүү болгон ар түрдүү ички сезимди өтө кылдат жана толугу менен билдирүүгө

жардам берет. Оозеки сүйлөөдө интонация ар түркүн жана өтө бай болгондуктан,

алардын баарын тыныш белгилери менен белгилөө мүмкүн эмес. Эгер сүйлөөдөгү ар

бир интонациялык кубулушту белгилей берсек, анда тыныш белгилеринин саны, түрү да

өтө көбөйүп, аларды колдонуу эрежелери да өтө татаалданып кетер эле.

Интонация — оозеки тил менен такай бирге жүрүүчү, ажырагыс бөлүгү. Адам

баласынын оозеки сүйлөшүү тили жазуу чыкканга чейинки байыркы доордо эле өтө бай,

ар түрдүү интонация менен бирге айтылган.

Тыныш белгилери болсо жазма тил менен тыгыз байланыштуу, анын курамдык

бөлүктөрүнүн бири. Ал кийинки доорлордо жазуунун чыгышы менен бирге пайда

болуп, колдонула баштаган.

Интонация менен тыныш белгилери көпчүлүк учур да бири-бирине туура келбегенден

кийин, оозеки сүйлөөдөгү ар түрдүү интонацияга, тынымга таянып эле тыныш белгисин

туура коюуга болот деп, интонациянын ролун ашыра баалоого болбойт. Бирок оозеки

тилдеги интонацияга таптакыр эле көңүл бурбай коюуга да болбойт. Өзгөчө жат жазуу

учурунда оозеки окулуп жаткан сүйлөмдөрдөгү интонация, тынымдарга белгилүү бир

деңгээлде көңүл бурууга туура келет. Анткени оозеки тилдеги интонацияга жазма

тилдеги тыныш белгилери туура келген учурларда интонация тыныш белгилеринин

туура коюлушуна белгилүү бир даражада жардам бере алат. Ошондой эле, илеп, суроо

ж.б. белгилерин коюуда да интонациянын белгилүү ролу бар. Бирок жогоруда

айтылгандарга карабастан, интонация тыныш белгилерин коюу ишинде бирден-бир

чечүүчү негиз боло албайт; ал башка негизги принциптерге жардамчы каражат катары

гана көмөк көрсөтө алат.

Аскар Турсунов
КЫРГЫЗ ТИЛИНИН ТЫНЫШ БЕЛГИЛЕРИ
Бишкек, КТМУ, 2002