Тыныш белгилеринин жазма тилдеги милдети
Тил адам баласынын өз ара катнашынын маанилүү куралы болуп саналат. Демек, тил
аркылуу адамдар бири-бирине өз ойлорун түшүндүрүп, пикир алышып, байланышып
турушат. Коомдун мүчөлөрүн бири-бири менен пикир алыштыруунун, өз ара
байланыштыруунун негизги формасы катары сүйлөм пайдаланылат. Ал эми сүйлөмдүн
өзү болсо сөздөрдүн жана сөз айкаштарынын тизмегинен уюшулат. Адам баласы өз оюн
башкаларга оозеки түрдө жана жазуу түрүндө билдирери белгилүү. Бирок ой-пикирди,
ар түрдүү ички сезимди түшүнүктүү жана толук берүү үчүн тилдин грамматикалык
закондорунун негизинде уюшулган ар түрдүү түзүлүштөгү сүйлөмдөрдүн гана болушу
жетишсиз болот. Мисалы, оюбузду башка бирөөгө оозеки айтып түшүндүрүүдө
сүйлөмдөрдү, анын байланыштуу бөлүкчөлөрүн бири-биринен кыска тыным аркылуу
ажыратпай, чектебей эле куюлуштуруп айта берсек, сүйлөмдөр жана алардын
тутумундагы айрым сөздөр, сөз айкаштары маанисине карай тиешелүү интонация,
тыным (пауза) менен айтылбаса, сөз болуп жаткан ойго так жана толук түшүнүүгө
мүмкүн болбой калат. (Интонация — үндөгү тондун жогорулашынын, төмөндөшүнүн
жана тынымдын бирикмеси). Ошондуктан ой-пикирди оозеки сөз аркылуу берүүдө бир
сүйлөм экинчи бир сүйлөмдөн, сүйлөмдүн бир бөлүкчөсү экинчисинен кыска тыным
аркылуу бөлүнүп, чектелип айтылат; сүйлөмдүн бир жеринде үн жогоруласа, экинчи
жеринде акырындап, сүйлөм маанилик өзгөчөлүгүнө карай ар түрдүү интонация менен
айтылат. Оозеки тилдеги андай тыным, интонациялар кепти сүйлөмдөргө, сүйлөмдөрдү
айрым бөлүкчөлөргө бөлүп, ал бөлүкчөлөрдүн ортосундагы байланышты жана
сүйлөмдөгү ар түрдүү маанилик, эмоциялык (ар түрдүү ички күчтүү сезимдер: өтө
кубануу, кайыруу ж.б.) өзгөчөлүктөрдү билдирет да, ошону менен айтылып жаткан ойду
угуучуга жеткиликтүү кабарлап, ага так, толук түшүнүүгө жардам берет.
Адам баласы өз оюн башкаларга жазуу түрүндө да билдирет. Эгерде оозеки тилде
айтылып жаткан ой — пикирге угуучунун так, толук түшүнүшүнө жардам берүүчү
кошумча каражат болуп тыным, ар түрдүү интонация эсептелинсе, жазма тил аркылуу
берилген ойго, ар түрдүү сезимдерге ачык, толук жана туура түшүнүүгө жардам берүүчү
кошумча каражат катары дайыма тыныш белгилери (пунктуация) пайдаланылат.
Жазууда тыныш белгилери колдонулбаса, анда айтылуучу ой-пикирдин мааниси
чаташып, сүйлөмдө адамдын кандай сезими берилип жаткандыгы белгисиз болуп калар
эле.
Мисалы, төмөнкү сүйлөмдөрдү тиешелүү белгилерин койбой жазып көрөлү.
Кеп жатакчылардын аздыгында эмес түтүндүн саны жагынан алар байлардан алда
канча көп отурукташуунун маанисин билбегендикте.
Жаныбарым Атай сууга канган атын азанатып үйүн көздөй жетеледи биздин
тиричилик ушул жерде. Алиман Алиман бул эмне кылганың.
Эгер ага түшүнбөсөң мактанчааксың мактанчаакты
тапкан экенсиң.
Бул сүйлөмдөрдү ушул түрүндө окуганда, алардын маанисине, эмне жөнүндө сөз болуп
жаткандыгына ачык түшүнүү кыйын, ал эми акыркы эки сүйлөмдө кандай эмоциялык
сезимдер бар экендиги да байкалбайт.
Качан гана тиешелүү тыныш белгилерин өз ордуна туура койгонубузда, айтылган ойдун
маанисине ачык, так жана туура түшүнүүгө мүмкүнчүлүк алабыз:
Кеп жатакчылардын аздыгында эмес (түтүндүн саны боюнча алар байлардан алда канча
көп), отурукташуунун маанисин билбегендикте (К.Каимов).
«Жаныбарым, Атай сууга канган атын азанатып, үйүн көздөй жетеледи, — биздин
тиричилик ушул жерде». (К.Каимов)
− Алиман! Алиман! Бул эмне кылганың?! (Ч. Айтматов)
− Эгер ага түшүнбөсөң, мактанчааксың.
− Мактанчаак? Тапкан экенсиң/ (Н.Б.)
Мында сүйлөм ичинде жана сүйлөм аягына коюлган тыныш белгилери ал сүйлөмдүн
маанисине туура, толук түшүнүүгө жардам берип турат; акыркы эки сүйлөмдөгү суроо,
илеп белгилери сүйлөмдөрдүн күчтүү сезим менен жана суроо маанисинде
айтылгандыгын билдирип турат.
Жазма тилдеги сүйлөмдөрдүн аягына же сүйлөм ичиндеги сөздөрдүн, сөз
тизмектеринин арасына коюлуучу белгилер тыныш белгилери деп аталат («тыныш»
— «тыныгуу» деген мааниде; орус тилинде: «знаки препинания» препинание
остановка, перерыв «токтоо», «тыныгуу» деген мааниде).
Тыныш белгилерин коюу жөнүндөгү эрежелердин жыйындысы пунктуация деп аталат;
экинчиден, бул термин «тыныш белгилери» деген мааниде да колдонулат (латынча
punctum — «чекит» деген мааниде).
Тыныш белгилеринин милдети тексттеги сүйлөмдөрдүн жана сүйлөмдүн
курамындагы синтаксистик категориялардын чегин ажыратып, айтылып жаткан
ой-пикирге так, толук жана туура түшүнүүгө жардам берүү, сүйлөмдө берилген ар
түрдүү ички сезимди окуучуларга толугу менен жеткирүү болуп эсептелинет.
Тыныш белгилери текстти жазуучу кишилерге да, аны окуучу кишилерге да бирдей
тиешелүү. Анткени алар, биринчиден, жазуучу адамга өз оюн, ар түрдүү эмоциялык
сезимдерин так жана толук билдирүүгө жардам берсе, экинчи жагынан, окуучу адам
жазылган текстте коюлган тыныш белгилерин көрүп, ошолордун негизинде ал тыныш
белгилери кандай маанини, кандай эмоциялык сезимди билдирип тургандыгына
түшүнөт. Демек, тиги же бул тилде колдонулган тыныш белгилери билдирген
маанилерге, майда маанилик өзгөчөлүктөргө жазуучу адам да, окуучу адам да, б.а.,
бардык сабаттуу адамдар бирдей мааниде
түшүнүүгө зарыл.
Жогоруда белгиленгендей, тыныш белгилери адамдын ой-пикирин, эмоциялык
сезимдерин жазуу түрүндөгү кепте так, толук жана туура берүүгө жардам берүүчү
кошумча каражаттар болуп эсептелинет.
Мисалы: Сүйлөмдүн аягына коюлган чекит ал сүйлөм кандайдыр бир ой-пикир
тууралуу жайынча кабар берип тургандыгын билдирет: Ынтымактуу үйгө ырыс
түнөйт (макал).
Сүйлөм аягына коюлган суроо белгиси ал сүйлөмдүн суроолуу мааниде айтылгандыгың
көрсөтөт: Эми бул вагондорду кайда алып бара жатышат? (Ч.А.)
Сүйлөмдүн аягына коюлган илеп белгиси ал сүйлөм сүйлөөчүнүн ар түрдүү ички
сезимин (кубануу, таң калуу, ачуулануу ж.б.) билдирип тургандыгын туюндурат: Бах,
эмгек сүйгөн кишилер алп экен го! (Т.С.)
Кээ бир тең байланыштагы татаал сүйлөмдүн биринчи сүйлөмүнөн кийин коюлган кош
чекит өзүнөн кийинки сүйлөм биринчи сүйлөмдүн маанисин ачып, тактап
түшүндүрөрүн эскертип турат: Анын мойнуна тагылган кызматы бар: ал —
айылаткомдун катчысы. (Т.С.)
Кашаа айтылган ойдун мазмунуна айрым толуктоо, тактоо берүү үчүн сүйлөмдүн
тизмегине кошумча түрдө киргизилген сүйлөмдү, сөз тизмегин же сөздү өзүнчө чектеп
көрсөтүү үчүн кызмат кылат: Кызы (анын аты Бермет эле) балача бышылдап, жай
баракат уктап жаткан. (У. Аб.) ж.б.у.с.
Сүйлөм ичинде тиешелүү тыныш белгилеринин коюлушуна жана коюлбай калышына
карай сүйлөм түрдүүчө маанини билдирип калышы мүмкүн. Мисалы. Султан, кечээки
тапшырманы аткарыптыр. Мында сүйлөөчү белгилүү бирөө кечээки берилген
тапшырманы аткарып койгондугу жөнүндө Султанга кайрылып айтып жатат. Султан
деген каратма сөздөн кийин эреже боюнча үтүр коюлган. Эгерде Султан
деген каратма сөздөн кийин үтүр коюлбаса, анда: «Султан кечээки тапшырманы
аткарыптыр» болуп, сүйлөм таптакыр башка маани берип калат: мында тапшырманы
башка бирөө эмес, Султандын өзү аткаргандыгы жөнүндө сөз болуп жатат .
«Келе жаткан — окуучу» десек, бул сөз тизмеги ээ менен баяндоочтун ортосуна
коюлган сызыкчанын (-) жардамы менен сүйлөмдүк мааниге жетишип турат: келе
жаткан сүйлөмдүн ээси, окуучу баяндооч. Эгерде бул жерде ээ менен атооч
жөндөмөдөгү зат атоочтон турган баяндоочтун ортосуна сызыкча коюлбаса, сүйлөм
эмес, сөз айкашы эле болуп калат: келе жаткан окуучу (кайсы окуучу? келе жаткан
аныктооч, окуучу аныкталып турган сөз).
Эгерде сүйлөм ичинде суроо же эмоциялык маанидеги ат атооч катышса, же болбосо
баяндоочуна суроо уландысы -бы уланып турса, андай сүйлөмдөр, негизинен, суроолуу
сүйлөм болот, бирок кээде алар ар түрдүү ички сезимди билдирген илептүү сүйлөм да
болуп калышы мүмкүн. Мындай түзүлүштөгү сүйлөмдөрдүн кандай мааниде
колдонулганы оозеки тилде интонациянын жардамы аркылуу, жазма тилде
сүйлөмдөрдүн аягына коюлган суроо же илеп белгиси аркылуу гана так белгилүү болот.
Мисалы: Кантип бере албайсың? Караңгыда кантип келдиң? — Бул кан силерди
кантип жашатсын! (М.А.) Ушунчалык чоң арык суудан бир билек суу кантип
тийбесин! (М.А.)
Сайра эже, тик мүйүз уйду саап бүттүнбү? (Ш.Б.)
− Кайран азаматтар, тоо ураса болбойбу да, көл төгүлсө болбойбу! (Ч.А.)
Тилибизде синтаксистик түзүлүшү, лексикалык курамы жагынан жай сүйлөмдөн эч
айырмаланбаган сүйлөмдөр учурайт. Бирок алардын айрымдары суроолуу же
эмоциялуу мааниде да болушу мүмкүн. Мындай учурда алардын кандай мааниде
колдонулгандыгы сүйлөмдүн аягына коюлган чекит, суроо, илеп белгилеринен гана
билинет:
Өрт чыкты. Өрт чыкты? Өрт чыкты!
− Тсс!.. Киши келатат! (М.Аб.)
− Кар жаайт экен.
− Кар жаайт? (Н.Б.)
Кыскасы, тыныш белгилери жазма тилдин ажырагыс курамдык бөлүктөрүнүн бири.
Алар сүйлөмдө айтылган ойдун аяктагандыгын, анын кандай мааниде
колдонулгандыгын билдирет; сүйлөмдү курамдык бөлүктөргө ажыратып, алардын
ортосундагы маанилик катышты туюндурат. Натыйжада жазуу түрүндө берилген
ой-пикирди так, толук, туура түшүнүүгө жардам берет.
Октябрь революциясына чейин Кыргызстандын ар кайсы жерлеринде ачылган диний
мектептерде окуган, сабаты ачылган таланты бар айрым адамдар араб алфавити менен
өз ырларын, казалдарын кыргыз тилинде жазышкан, ар түрдүү каттар жазылган.
Кыргыздардын революцияга чейин эле араб алфавити менен жазылган жазмасы
болгондугуна төмөнкүлөр далил боло алат:
1) Молдо Нияздын санат ырлары (кол жазма: XIX кылымдын 1 — 2-жарымына
таандык);
2) Молдо Кылыч «Кысса- и зилзала» (жер титирөө жөнүндө баян; 1911 -жылкы
Чоң-Кеминдеги жер титирөө жөнүндө), Казань, 1911-ж.;
3) Осмонаалы Сыдык уулу «Мухтасар тарих Кыргызия» (Кыргыздын кыскача
тарыхы), Уфа, 1913-ж.;
4) Осмонаалы Сыдык уулу «Тарых кыргыз Шадмания» (Шабдан жеринин кыргыз
тарыхы), Уфа, 1914ж.;
Кыргыздардын Россиянын Батыш Сибирь бийлигинин өкүлүнө 1825, 1827,
1829-жылдары жазган каттары. Бул каттар В. И. Плоскихдин «Первые
киргизско-русскиө посольские связи», ф., 1970 деген китебинде берилген. Мындай
каттар кыргыз тарыхчылары Б. Жамгырчинов, К.Усенбаевдин китептеринде да
берилген.
Революцияга чейинки кол жазмаларда, чыккан китептерде тыныш белгилери дээрлик
колдонулбаганы байкалат. Буга проф. Х.Карасаевдин Осмоналы Сыдык уулунун
1914-ж. Уфада араб алфавити менен жарыкка чыккан «Тарих кыргыз Шадмания» деген
китөбинин азыркы кыргыз алфавити менен кайрадан басылып чыккан вариантына
жазган баш сөзүндө
«Сүйлөмдүн арасында нокот, үтүр, кош чекит дегендер такыр жок1
» деген пикири
далил боло алат.
1924-жылы эски араб алфавитинин негизинде реформаланган кыргыз алфавити түзүлүп,
кыргыз элинин закондуу алфавити кабыл алынды. 1924-жылы 7 ноябрда кыргыздын
тунгуч газетасы «Эркин тоонун» биринчи номери жарыкка чыкты. Ошол мезгилден
тартып кыргыз тилинде окуу китептери, көркөм адабий чыгармалар басылып, басма
иштери өнүгө баштады. Ал эми жазма тил аркылуу берилүүчү ой-пикир, андагы ар
түрдүү ички сезимдер окуучуларга ачык, так, толук түшүнүктүү болсун үчүн, тиешелүү
тыныш белгилери да кеңири колдонула баштады. Кыргызстанда жазуу жана басма
иштери өнүгө баштаган учурдан тартып эле, негизинен, азыркы убакта колдонулуп
жүргөн тыныш белгилери да колдонула баштаган.
Мисалы: Кыргыздын туңгуч газетасы «Эркин тоонун» алгачкы номерлеринде эле
төмөнкү тыныш белгилери кеңири учурайт: чекит (.), суроо белгиси (?), илеп белгиси (!),
үтүр (,), үтүрлүү чекит (;), кош чекит (:), тырмакча («»), кашаа (), сызыкча ( —), көп
чекит (…). Бул белгилер кыргыз тилине басма сөзү мурунураак өнүккөн казак, өзбек,
татар жана орус тилдеринен оошуп кирген. Бул тыныш белгилери жазма тилде ошол
учурда эле негизинен туура колдонулуп келгендиги байкалат.
Мисалы: бүтүн дүйнө мээнеткечтери, бириккиле! («Эркин тоо», 1924, №1).
Биздин айта турганыбыз: «Эркин тоонун» алуучулары он миңге толуу керек. («Эркин
тоо», 1925, №4).
Буларды биз аткаруу үчүн уюмдашып (коллектив болуп) ишке киришүүбүз керек.
(«Эркин тоо», 1925, №4).
Эң чоң кыйындык — айыл, кыштактардын таптакыр сабаты жоктугу. («Эркин
тоо»,1925, №4).
Бирок, ушундай болсо да, ал убакта кыргыз тилинин пунктуациясынын негизги
принциптери, эрежелери али тактала элек болгондуктан, айрым тыныш белгилерин
коюуда бир катар кемчилдиктер да кетирилген.
Мисалы: ар бир гезиттин (,) калкты тарбиялоо, үндөө жолунда (,) түбөлүктүү (,) туткан
негизги саясы (,) багыты, максаты болуу керек. («Эркин тоо», 1924, №1).
Бул сүйлөмдөгү кашаага алынган үтүр белгилери ашыкча коюлган.
1924-жылдан тартып кыргыз тилинин фонетикалык системасы, грамматикалык
түзүлүшү изилденип, көп сандаган илимий эмгектер, окуу куралдары басмадан чыкты.
Синтаксис боюнча чыккан окуу китептеринде жана кыргыз тилинин тыныш белгилерин
колдонуу эрежелерине арналган атайын эмгектерде жөнөкөй, татаал сүйлөмдөрдө,
сүйлөм мүчөлөрүндө тыныш белгилерин коюу эрежелери улам такталып, толукталып,
белгилүү бир тартипке келип, калыптанууда.
Аскар Турсунов
КЫРГЫЗ ТИЛИНИН ТЫНЫШ БЕЛГИЛЕРИ
Бишкек, КТМУ, 2002