КЫРГЫЗДАРДЫН ЧАРБАЧЫЛЫГЫ (XVIII—XIX кк.)

Кыргыздар эзелтеден эле көчмөн мал чарбачылыгын жүргүзүп, ар дайым мал чарбачылыгына ылайык жерлерди ээлеп келген. Элибизде «Мал боор эт менен бирге» делип эсептелип, ага аяр мамиле жасоо, аздектеп багуу эрежелери укумдан-тукумга өтүп турган. Көчмөн кыргыздар жайыттарды үнөмдүү пайдаланууга, экологиялык тең салмактуулукту сактоого өзгөчө көңүл бурган. Жайыттар жыл мезгилине жараша жаздоо, жайлоо, күздөө, кыштоо, болуп бөлүнгөн.

Кыргыз эли төрт түлүк малдан жылкы багууга өзгөчө көңүл бурган. Жылкыны кыргыздар минген, жүк ташууга пайдаланган. Анын эти, сүтү азык катары, тери жана жал-куйругу чарбачылыкка (саба, жип, аркан жасоого ж.б.) өтө кеңири пайд аланыл ган.

Кыргыз жылкысы байыркы түрк-монгол породасына кирген. Анын бою жапыс болгону менен тулку боюнун узундугу, сөөктөрү, булчундары чьщ, өтө чымыр, туягы өзгөчө бекем, минип жүргөнгө өтө ынгайлуу, үстү тынч болгон. Жылкынын бул пародасы жоош болгону менен өтө акылдуу келип, аны үйрөтүү жеңил болгон.

Эзелтеден эле жылкы баккан кыргыздар ар бир жылкынын мүнөзүн жакшы билип, алардын жашын карап туруп же тишин ачып билген. Элибиз жаңы туулган жылкы баласын кулун, бир жашка чыкканда тай, эки жашында кунан, уч жашында бышты, төрт жашында бир асый, андан кийинки жылдары эки асый, уч асый д. у. с. атаган. Ургаачы жылкынын жашын байтал, чоңун бээ, эркегин айгыр, бычылганын ат деп аташкан.

Көчмөн кыргыздардын чарбасында кой эн көп багылган. Алар менен бирге аз сандагы эчкилер болгон. Аларды багуу элге көп жагынан пайдалуу болгон, тез көбөйгөн, суукка чыдамдуу болгон. Жыл бою жайытта оттогон. Койдун эти, сүтү азык катары, жүнү, териси кийим, боз үйдүн жабуулары, материалдык маданияттын көптөгөн предметтерин жасоого пайдаланылган. Кыргыздар койду жана аныя продукцияларын негизинен өздөрү пайдаланышьш, ашыгын товар катары саткан. Негизинен кылчык жүндүү, куйруктуу эт багытындагы койлор тоолуу жерлерге ыңгайлуу келип, тез жетилген жана бат эттенген, кышкысын карды тээп оттогон.

Кыргыз койлору алыс аралыкка көчүүгө, шар суулардан, тоодогу ар кандай татаал жолдордон, бийяк ашуу-белдерден өтүүгө ылайыкташкан. Кыргыздар койлорду кызыр калды (тууй элеги), тубар кой (тууй турган кой), ирик (бычмал), кочкор (эркеги) деп атаган. Койлордун жашын кыргыздар алардын тишине карап билишкен. Бир жашка чейинкилерин козу, эки жашка чейинки ургаачысын токту, эркегин борук, үч жаштагы ургаачысын — эки тиштуү кой, төрт жаштагысын төрт тиштүү кой же кунан кой, беш жаштагысын дөнвн кой же соолук кой, төрт жаштагы бычмалды бир төгөрөк ирик, беш жаштагысын эки төгөрөк ирик, карыган бычмалды чарк ирик, ургаачысын карыган кой деп атаган.

Эчкилер деле кой сыяктуу багылган. Анын жүнүнөн жылуу кийимдер жасалган. Терисинен кымыз куюу, ташуу үчүн чанач жасашкан. Эчкинин сүтү, эти азык катары пайдаланылган. Эчкилердин бир жашка чейинкиси улак, эки жашка чейинки эркегин серке, ургаачысын чебич, үч жаштагысын жана андан жогоркусун эки тиштуү эркеч, төрт тиштүү эчки, соолук эчки, картаң эчки деп койгон. Эркектерин — теке деп аташкан.

Көчмөн турмушка, оор шарттарга ылайыксыз болгондуктан кыргыздар уйларды аз багышкан. Кыргыз уйларынын сүттүүлүгу төмөн болгон. Уйдун жаңы төрөлгөнү музоо, бир жаштагысы торпок, үч жаштагы ургаачысын кунаажын, эркегин — ноопаз, андан кийин — бука, үч жаштагы бычмал эркеги кунан өгүз, төрт жаштагысы бышты өгүз, беш жаштагысы — асый өгуз деп аталган.

Тянь-Шандын, Памирдин жана Алайдын бийик тоолорунда жашаган кыргыздар топоз багышкан. Топоздор эк бийик, суукта, кар кальщ жерлерде өсүп, көбөйө берген. Анын эти, сүтү азык катары, өздөрү жүк ташуучу транспорт катары пайдаланган. Топоздун бир жашка чейинки баласын кыргыздар ~ мамалак деген. Эки жаштагысы кунан мамалак, үч жаштан өткөн саан топоз инек, ал эми эркеги бука делип аталган.

Кыргыздар аз савда болсо да төөнү аздектеп баккан. Төөнү кыргыздар негизинен транспорт катары пайдаланган. Төөнүн жүнү чууда өзгөчө бааланган. Аны кыркпастан түлөгөн кезде тарап (талап) алган. Андан жеңил чепкен, төшөк, жип ж. б. жасашкан. Терисинен көөкөр, көнөчөк ж. б. үй тиричилигинин буюмдары жасалган, аттын ээрин каптаган. Кыргыздар төөнүн жаңы төрөлгөнүн бото, бир жашка чейинкисин сут тайлак, эки жаштагысын — тай тайлак, үч жаштагысын кунан тайлак, төрт жапггагысын бышты тайлак, беш жаштагысын асый тайлак, чоң төөнү инген, эркегин буура, бычымалын атан деп атаган. Кыргыздар «Төө бул көрк» деп бул жаныбарды жакшы көргөн. Кыргыздарда төө тууганда кадимкидей сүйүнчүлөө, ботонун кулагына сөйкө салуу салты болгон.

Жогоруда айтылгандардын баары кыргыз элинин мал чарбачылыгына өзгөчө мамиле кылгандыгын айгинелейт. Кыргыздардын ичинде миңдеген малдын ар бирия өңүнөн чыгарып тааныган адамдар болгон. Толубай өңдүү малды, өзгөчө жылкыны сынай билген сынчылар, саяпкерлер кыргыз элинин арасынан өтө көп чыккан.

Кыргыз эли төрт түлүк малды гана асырабастан, дыйканчылык жана аң уулоо менен да кесип кылышкан. Бирок дыйканчылык жер шартына байланыштуу ар кайсы аймактарда ар кандай деңгээлде болгон. Байыркы заманда эле дыйканчылык Фергана жана Чүй өрөөндөрүндө гүлдөп өскөн. Монгол баскынчылыгынын мезгилинен кийин дыйканчылык айрыкча Кыргызстандын түндүгүндө өтө төмөнкү денгээлге түшкөн.

Буга чейин Ысык-Көл менен Чүйдөгү дыйканчылык орустардын көчүп келүүсүнүн натыйжасында гана өнүгө баштаган дегеи ой-пикилер айтылып келген, бул туура эмес. Дыйканчылык ал мезгилден мурда эле, тактап айтканда, XVII к. ойрот феодалдарын сүрүп чыгарган мезгилде деле жакшы өнүккөнүн археологиялык эстеликтер далилдейт. ХУП-ХҮШ кк. Фергана гана эмес, Теңнр-Тоодо да дыйкандар жерди иштетүүдө сугат арыктарын пайдалана билишкендигин тарыхый булактар айгинелейт.

Андан кийинки тарыхчылардын жазьш кетишине караганда дыйканчылык Ысык-Көл, Чүй, Талас, Кетмен-Төбө, ал эле эмес бийик тоолуу Ат-Башы өрөөиүнө да кенири кучак жайганын билебиз.

Кыргыз элинин дыйканчылыгынын кошуна отурукташкан өзбек, тажик, Синьцзяндагы (Кытай) уйгурлардыкы менен көп окшоштук жагы бар. Жер шартына байланыштуу Кыргызстандын түштүгүндө түндүккө караганда дыйканчылык жакшы өнүккөн. Түштүктө пахта, буудай, жүгөрү, күрүч жана жашылча-жемиштерди өстүрүшкөн. Ал эми түндүктө негизинен буудай, арпа жана сулу айдашкан. Арпа айрыкча тоолуу жерлерде көп айдалган. Кыргыздар жашылча-жемиштерге анча көңүл бөлгөн эмес.

Бийик тоолуу шарттарда да жерди сугарганга арыктарды, ал эми суу аска-таштын боору менен өтө турган болсо, ал жерге карагайдан жасалган жасалма арык ноолорду курушкан. Арыктарды казганда кетмен, чукулдук жана темир күрөктөрдү пайдаланышкан. Арык казган учурда чоң таштарга туш келишсе келтек деп аталган кабелтең таяктар менен ал таштарды оодарып салышкан. Жаны казылган арыктарга биринчи жолу суу коё берерде «жер, сууга сыйынуу» деп малдан курмандык чалышкан.

Арыкты ошол тегеректеги сакалдуу кишилердин көрсөтмесү менен жапа тырмак казышкан. Арыктын деңгээлнн көз болжол менен эле аныкташкан элдик адистер болгон. Алар кыбачы деп аталган. Карагайлардан ноолорду чабарда керки деп аталган мизи балтаныкындай, бирок кичине, сабына туурасынан келтирип сапталган темир куралды колдонушкан. Дагы бир колдонулган курал байтеше деп аталган, анын сабы узун, мизи балтаныкындай жалпак, бирок туурасынан сапталган.

Эгерде арыкка суу көп келүүчү жерлер болсо, анда эки ноону катар коюшуп, аларды түркүктөргө бекитишкен. Ноолорду бири-бирине темирден жасалган чаңгектер менен карматышкан. Айдалган жерлерин жайлоодон убак-убагы менен келип сугарып турушкан, күзүндө келгенде жыйнап алышкан. Түшүм жыйналгандан кнйнн гана тоодогу малды ылдый түшүрүшкөн. Жакадагы эгин-чөптөрдү негизинен жатакта калган жатакчылар багып өстүрүшкөн.

Негизги жер айдаган курал буурсун болгон. (Аны түштүктөгүлөр омоч деп аташкан). Анын учтуу жагына чоюн тиш кийгизишкен. Ал эми VIII к. кыргыздардын «тишти» арчадан да жасагандыгы белгилуү. Дыйканчылыктын бардык жумуштарына ылайыктаттырылган кетмен куралы азыркыга чейин кеңири колдонулуп келе жатат.

Жер айдагандан кийин үрөндү баш кийимдерине, этегине же териден жасалган торбуга (чака) салып алып кол менен себишкен. Ал эми кээ бир жерлерде ат үстүнөн да себилген. Үрөн сепкенден кийин мала же шак мала деп аталган бутактуу шыргый менен тырмашкан. Кийин, т. а. XIX к. экинчи жарымында темир соко менен темир тырмоолор пайда боло баштаган.

Түшүм жыЙноодо жалгыз курал кыргыз орок же кол орок болгон. Ал эми Борбордук Азиянын башка аймактарында маңгел деп аталган орокко окшош, бирок тиши жок курал колдонулган.

Эгинди талаадан боолап, кырманга чийнеге, жер өгүзгө салып ташып келишкен. Кырмандан эгинди төмөнкүчө бастырган. Ортого орнотулган мамыга жыгачтан (ичке талдардан) жасалган терек чамберек кийгизип, ага аттарды же өгүздөрдү катар байлагг, мамыны айланта айдап бастырышкан. Бул темин деп аталган. Бастырылган эгиндерди биринчи жолу айры менен, экннчи жолу жыгач күрөк менен желге сапырып тазалашкан. Темин бастырууда моло таштарды да пайдаланышкан. Аны ири таш кесектеринен колго чегип жасачу. Буудайдан суу тегирмендерге ун салдырышкан. Ал эми жарма, максымга талканды, бозого шакты, угутту жаргылчактарга колго тартышкан. Эгинди кырмандан толугу менен бастырып бүткөндөн кийин, майда жандыктан курыандык чалып дыйкандын колдоочусу Баба дыйканга багышташкан.

Ан уулоо чарбачылыгы кыргыздардын ата-бабасынан келе жаткан кесиби катары XX к. чейин кенири сакталган. Ан уулоодо мылтык, капкан, тузак пайдаланылган. Андан сырткары мүнүшкөрлөр: бүркүт, куш менен ан уулашып, аларга карышкыр, түлкү, коен, кекилик, чил жана башкаларды алдырышкан. Кыргыздар илгертен бери тайган агытып, мергенчилик кылган. Эл ичинен талыкпаган, көзгө атар мергендер чыккан. Аң уулоо менен кесип кылгандарды мер генчи деп аташкан. Мергенчи айылдагы эн кадырлуу адамдардан болгон. Айрым мергенчилер аң уулоо менен бир айылды баккан.

Аркар, кулжа, текелерге кээде ондон да көп киши чогуу чыгышкан. Анда жердин уусун билген мерген кийиктерди үркүтүүгө атайын кишилерди жиберген, аларды айдакчылар дешкен. Ал эми калгандары болсо, колдоруна мылтык алып ынгайлуу жерлерде жашырынып, үрккөн кайберендерди алдынан тосуп атышкан. Алар тозотогулар деп аталган.

Мергенден келе жатканда алдынан жолуккандар шыралга сурашкан. Аларга атып алышкан кайберендин этинен сөзсүз бөлүп бершпкен. Бербесе намыс, уят, кийинки ан уулоодо жолу болбой калат деп эсептелген. Кээде аткан кайберендин этин «шыралгага» таратып берип, үйүнө куру кол келген март мергенчилер да болгон.

Кыргыздар эзелтен эле кайберендин жашоо-шартын жакшы билишкен. Ошондон улам кыргыздын жыл эсебиндеги 12 айдын жетөөнүн аттары да кайберендерге байланыштуу коюлган.

Аң уулоодо пайдаланылган итти кыргыздар тайган деген. Аны күчүк кезинен сөөк, чийки эт бербей, итке талатпай, эр жүрөк кылып кастарлап багышкан. Тайгандардын кырааны жолборс, эң мыктысы кумайык деп аталган. Кыргыздарда кумайыкты көк жору тууйт, туулгаидан үч күнгө жете киши көрсө кумайык (тайган) болуп, андан өтсө жорунун балапаны болот деген ишеним болгон. Кыргыздар атты кандай таптаса, тайган менен кушту да ошондой эле аздектеп таптаган.

Аң уулоого бүркүт менен кушту да пайдаланышып, бапестеп таптап асырашкан. Куш таптап, куш салган адамдар мунүшкөрлвр деп аталган.

Кыргыздарда негизинен мал чарбасынын продукцияларын иштетүүгө байланыштуу үй кол өнврчүлүгү өнүккөн. Кой жүнүнөн кездеме токуу үчүн жип ийришкен, ал эми терисинен тон менен жылуу шым тигишчү. Жүндөн, боз үйлөрдү жаба турган кийиз жасашкан. Кийизден кийим-кече, баш кийимдерин, төшөнчүлөрдү ж. б. жасачу. Бут кийнм, кийим-кече, идиш-аяк үчүн тернден өтө жөнөкөй жол менен булгаары, ал эми жыгачтан боз үйдүн кереге-ууктарын, түндүгүн, эшигин, ээр, такта, ндиш-аяктарды жасашчу. Темирден болсо түрдүү курал жабдыктарды, эмгек куралдарын, күмүш менен алтындан турмуш -тиричиликте колдонулуучу ар түрдүү кооздук буюмдарын жасашкан.

Кыргыздардын чарбасы негизинен натуралдык мүнөздө болгону менен соода-сатык да өнүккөн. Соода көп учурда товар алмаштыруу (бартердик) мүнөзүндө болгон, т. а. малды жана мал чарба продуктулары соодагерлердин товарына алмаштырылчу. Кыргыздарга Ферганадан, Кашкардан, Кулжадан, Россиядан соодагерлер келишчү. Алар кездемелерди, чай, тамеки, күрүч, кургатылган жемиштерди алып келе турган. Россиядан нооту, чыт кездеме, булгаары темирден жана чоюндан жасалган буюмдарды алып келишчү. Кыргыздар бул товарларды малга, териге, кийизге, жүнгө, баалуу ан терилерге алмаштырып алчу.

Өскөн ОСМОНОВ — Кыргыз Улуттук илимдер академиясынын корреспондент-мучөсү, тарых илимдеринин доктору, профессор