Илеп белгиси
Илеп белгиси, күчтүү сезим менен айтылып, адамдын ар түрдүү ички сезимин (кубануу,
таң калуу, коркуу, чочуу, капалануу ж.б.) билдирген сүйлөмдөрдүн аягына коюлат.
Илеп белгиси сүйлөмдүн аягына коюлуп, биринчиден, аны кийинки сүйлөмдөн чектеп
ажыратып турат, экинчиден, ал сүйлөмдүн ар түрдүү эмоционалдык мүнөзүн
туюндурат.
Илептүү сүйлөмдөр өзүнүн лексикалык-структуралык өзгөчөлүктөрүнө жана ички
маанисине карай сүйүнүү, ыраазы болуу, таң калуу, кайгыруу, бушайман болуу,
жактыруу, сыймыктануу ж.б. сыяктуу адамдын ар түрдүү ички сезимдерин билдирет.
Оозеки сүйлөөдө илептүү сүйлөмдөргө ар түрдүү эмоционалдык түс берип турган
сөздөр, сөз айкаштары, адатта, көтөрүңкү үн менен, өзгөчө интонация менен айтылат.
(Төмөнкү мисалдарда андай маанидеги сөздөрдүн асты сызылып, атайын белгиленип
көрсөтүлдү.)
Мисалы: Мен кеңеш өкмөтүнүн кызматчысымын! (Т.С.) (Сыймыктануу маанисинде).
Ай, менин балалыгым ай! Муну ойлоп чыгарган шойком мен эмес белем! (Ч.А.)
(Өкүнүү.) Жамийланын ошондогу сулуулугу ай! (Ч.А.) (Толкундануу.) Ыракмат сага,
Дүйшөн! Сенин бардык кылган жакшылыгыңа, мени унутпай жүргөнүңө ыракмат!
Жаным курман сага, мугалимим! (Ч.А.) (Ыраазы болуу.) Баса, көп кечикпей келиндүү
да болдук! (Ч.А.) (Сүйүнүү.)
Айрым илептүү сүйлөмдөрдө эмоционалдык маанинин бар экендиги ал сүйлөм менен
байланышып турган контексттен да белгилүү болуп турат жана андай кырдаал сүйлөм
аягына илеп белгисин коюу зарыл экендигин билдирет.
Мисалы: — Түшүндүм эми, түшүндүм! — деди кубанып чоң эне. (Т.С.) «Билип
койгула! Мен эми сөзсүз мектепте окуйм»! — деп, көңүлүм көтөрүлүп,
сыймыктанып келе жаттым. (Ч.А.) — Ташта! Ташта капты! — деп кыйкырып
жиберди Жамийла. (Ч.А.)
Мында төл сөздөрдүн тутумундагы кубанып, көңүлүм көтөрүлүп, сыймыктанып;
кыйкырып жиберди деген ички сезимди билдирген сөздөр алды жагындагы сүйлөмдөр
эмоционалдык маанидеги илептүү сүйлөмдөр экендигин билдирип турат.
Кээ бир илептүү сүйлөмдөрдөгү ар түрдүү эмоционалдык маани сүйлөм ичинде келген
атайын сөздөрдүн жардамы менен берилет.
- Сырдык сөздөр дайыма сүйлөмгө ар түрдүү эмоциялык маани берет (кубануу,
таң калуу, ыраазы болуу, чочуу, кайгыруу ж.б.). Ошол себептүү сырдык сөз
катышкан сүйлөмдөрдүн аягына дайыма илеп белгиси коюлат:
Гүлдүн көрктүүсү кызгалдак эмеспи, чиркин! (Ч.А.) Баракелде, булардын эрте
келгенин карачы! (Т.С.) Унчукпа, кокуй, акырын! (Ч.А.) Ой, шумдук оой, кандай чебер
жандар! (Газетадан.)
Эгерде сүйлөм башына келген сырдык сөздүн өзү күчтүү сезим менен айтылса, сырдык
сөздөн кийин да илеп белгиси коюлат:
Баракелде! Күндүн ысыганын кара! (К.Б.) О, чиркин! Ушундай да жер болобу! (К.М.)
Бах! Кандай эркиндик! (Т.С.)
- Жалаң сырдык сөздөрдөн түзүлүп, өзүнөн мурунку же кийинки сүйлөмдөгү
ойго карата болгон эмоциялык сезимди билдирген сөз-сүйлөмдөрдүн аягына да
илеп белгиси коюлат:
Осмонбек ырчы комузга кошуп ырдап жиберди.
− Бали!
− Рахмат!
− Көп жаша, Осоке! — деген үндөр туш-туш жактан жаңырды. (К.Б.)
− Агай, биз бүгүнкү планды ашыгы менен орундаттык!
− Бали!
− Баракелде, иничек, баракелде! (К.Б.)
- Илептүү сүйлөмдөр эмоционалдуу-күчөтүү маанисинде колдонулуучу кандай,
ушунчалык, эмне деген ж.б. сыяктуу сөздөрдүн катышуусу менен да уюшулат:
Бүгүн дүйнө жүзү кандай аппак, кандай таза! (Т.С.) Бетме-бет жолугушуу ушунчалык
кыйын белем! (Ч.А.) Бул эмне деген шумдук! (Ч.А.) Баланын кыялы кандай кызык!
(А.Т.)
- Сүйлөм тутумуна эмоциялуу боёгу бар айрым сөздөрдүн же эмоциялуу
маанидеги кээ бир каратма сөздөрдүн катышып айтылышы менен да илептүү
сүйлөмдөр уюшулат:
Ала-Тоонун булагы тунуксуң да, муздаксың! (ТС.) Журтум, балдар үчүн кара баш
курман! Сага эки дүйнөдө ыраазымын, жаным! Энең сенин маңдайыңда турат,
жылдызым! (Т.С.)
- Күчтүү сезим менен айтылган буйруу маанисиндеги сүйлөмдөрдүн аягына
коюлат. Мындай сүйлөмдөрдүн баяндоочу буйрук ыңгайдагы этиштерден
болот; оозеки речте сүйлөм ичиндеги тиешелүү сөзү көтөрүңкү үн менен
айтылат:
Сен менин жылдызымды түшүрбө! (Т.С.) Ала-Тоо өрүшүнө шек келтирбегин! (Т.С.)
— Ай, жолдош, токто, кайг артыңа! (Ч.А.) — Кайраттангыла! Жигерденгиле! Ар
бириңер алп күчүңөрдү чыгаргыла! (Т.С.).
- Күчтүү сезим менен айтылган тилек, каалоо маанисиндеги сүйлөмдөрдүн
аягына коюлат:
Зоболоңор көтөрүлсүн! Жолуңар узарсын! Бакыт — таалайыңар ачылсын! (Т.С.)
Бактылуу бол! Канатыңды жазып талпынгын, Алтынай! (Ч.А.) Жолуңар ачылсын!
Душман таш капсын! (Т.С.)
- Саламдашууда, ага жооп берүүдө, коштошууда жана куттуктоодо айтылган
сүйлөмдөр да дайыма ички сезимди билдиргендиктен, аягына илеп белгиси
коюлат:
− Салоом алейкум!
− Алеки салам, келиңиз — деп, Каныбек төр жакты нускады. (К.Ж.)
− О, ишиңиз илгери болсун! Береке толсун!
− Алай болсун! Айтканыңар келсин! (Т.С.)
− Баса, бешик бооң бек болсун, куда!
− Айтканыңыз келсин! — деди Каныбек.(К.Ж.)
− Кош, уулдар! Кош, бооруңда уул өстүргөн мээримдүү, салкын Улуу-Тоо! (Т.С.)
Эл-журт, тоо-таштын эсенчилиги үчүн! Ала-Тоону аман көрүшүң үчүн! (Т.С.)
- Ураан-чакырыктар дайыма эмоциялык күчтүү сезим менен айтылгандыктан,
аягына илеп белгиси коюлат:
Жашасын элдердин бузулбас биримдиги! Жумушчуларга, дыйкандарга,
интеллигенцияга, бүткүл Кыргызстан элине урмат жана даңк!
- Сүйлөм башында келген каратма сөз күчтүү сезим менен айтылса, андан кийин
илеп белгиси коюлат:
Иничектерим! Биз үчүн, элиңер, жериңер үчүн душмандаы өч ала көргүлө! (К.Б.)
Кымбаттуу студенттер, окуучулар! Мыкты окуп, талбай эмгектенип, тайбас
максаттарга бет алгыла! («Кыргыз туусу».) «Алиман! Алиман! Бул эмнең, кокуй!
Токто! Токтогун!» — дей эле бериптирмин. (Ч.А.)
- Татаал сүйлөмдө эмоциялык маани, негизинен, бүткүл сүйлөмгө таандык
болот, кээде, көбүнчө багынычсыз татаал сүйлөмдө, эң аяккы жөнөкөй
сүйлөмүнө гана тиешелүү болот. Эки учурунда тең илеп белгиси татаал
сүйлөмдүн аягына коюлат:
Жогол, кызды азгырба! (ЧА.) Мына бул кызыл желекти колуңа ал да, элиңе кубанычтуу
кабар айт! (К.Б.) Мен ишенем, ал күндөр алыс эмес! (Ч.А.) (Эмоция бүткүл татаал
сүйлөмгө тиешелүү.)
— Эмне отурасың, күйгүз биликти! (Ч.А.)
Адам дүйнөдө бир жаралат, бирок ал өлүм үчүн
эмес, жашоо үчүн жаралат! (Ч.А.) Бригадириңе айтып кой, экинчи мындай капты берчү
болбосун! (Ч.А.) (Эмоция экинчи сүйлөмгө таандык.)